Anderen naar een beter leven leiden

“Shackleton was stellig wonderbaarlijk gelukkig in het ontsnappen aan een onheil, niet eens of twee maal, maar bijna dagelijks. Hij en zijn metgezellen waren schijnbaar bijzondere gelukskinderen. Maar als we de zaak wat nader beschouwen, moeten we erkennen, dat in bijna elk geval de redding en de veiligheid het gevolg waren van een snel en vastberaden genomen beslissing.” “Zoo schijnt het, dat Shackletons snelste beslissingen ten volle waren beredeneerd uit soliede gegevens, doch zóó spoedig, dat het proces zich ver-uiterlijkte op dezelfde manier, als dat waardoor een ervaren marconist de signalen, die hij ontvangt, direct als woorden afleest, zonder dat hij ze, bewust, letter voor letter spelt. Waar wij hier dus volle ruimte laten aan de meening, dat een evenwichtig en snel werkend verstand dikwijls een redelijke verklaring kan geven van datgene, wat een gelukkig toeval schijnt, daar erkennen wij niettemin tegelijkertijd, dat er geen aanwijsbare reden bestaat, waarom een crisis tot succes in plaats van een mislukking voert, en Shackletons geloof in een bizondere leiding van een Voorzienigheid was volkomen oprecht.”

Hugh Robbert Mill en Lady Shackleton (uit: ‘Shackleton’s leven en reizen’)

6.1 Shackleton overwint door volharding

De laatste stap op de weg om inzicht en kennis te verkrijgen van de wereld om je heen – Plato’s verhaal over de grot – is om die kennis toe te passen en anderen daarmee van dienst te zijn. Het ongelooflijke overlevingsverhaal over Ernest Shackletons mislukte expeditie naar de toen nog onontdekte zuidpool is een goed voorbeeld van die laatste stap. Het verhaal neemt ons mee naar een andere wereld. Eén waarin het vinden van creatieve oplossingen, het improviseren in een steeds veranderende omgeving en het gebruik maken van de mogelijkheden die er zijn, waarde heeft. En waardoor je samen met anderen en in verbinding met elkaar een crisis tot een succes kan maken.

Een succesvolle crisis

Ernest Henry Shackleton (1875–1922) wordt geboren in een Engels-Ierse familie met het motto By endurance we conquer. Door volharding overwinnen wij. Moedig, bedachtzaam, dapper, idealistisch, vatbaar voor religieuze bezieling, in bezit van liefde voor het vrije leven in de buitenlucht, een hartstocht voor poëzie en een onbedrieglijk instinct voor vriendschap. Allemaal eigenschappen die zijn voorouders bezaten. Het zijn deze eigenschappen, aangevuld door zijn levenservaring, die ervoor zorgen dat Shackleton uiteindelijk de indrukwekkendste overlevingstocht uit de menselijke geschiedenis zal leiden. De mislukte zuidpoolexpeditie loopt uit op een enorme teamprestatie, waardoor Shackleton wordt geroemd om zijn leiderschap.

In zijn jeugdjaren lijkt Shackleton niet voorbestemd tot grootse daden. Dat hij later wereldberoemd wordt, kunnen zijn moeder, zussen, schoolmakkers en docenten niet vermoeden. De oppas noemt hem “meneer langzaam”. Altijd in eigen gedachten verzonken, blijft hij bij uitstapjes vaak achter om te kijken naar heggen en sloten. Hij luistert met gemak een uur naar zijn moeder die Ierse liederen achter de piano zingt. En de smaak van poëzie krijgt hij al vroeg te pakken. Ook speelt hij graag met een eigengemaakt schip in de achtertuin, zijn favoriete spel is het ‘kajuitspel’. Het meeste plezier haalt hij uit begrafenissen achternalopen; later wil hij dan ook doodgraver worden.

Op z’n achtste is Shackleton verzot op het boek Het leven onder de Eskimo’s met veel afbeeldingen van ijsvelden, hoge bergen, sneeuwhutten en de jacht op grote dieren. Hij streelt met veel bewondering een mof van een van zijn zussen die is gemaakt van de huid van een pinguïn uit het verre zuiden. “Ik heb altijd belang gesteld in Poolonderzoek. Ik kan den tijd waarop ik aan dit onderwerp voor het eerst mijn aandacht wijdde, ongeveer op mijn tiende jaar stellen. Zoo groot was mijn belangstelling dat ik reeds bijna alles omtrent ontdekkingsreizen naar Noord- en Zuidpool had gelezen.”

Op school is voor hem niet veel te ontdekken. Docenten verklaren in rapporten: “hij heeft tot dusver niet genoeg zijn best gedaan”, “hij moet meer belangstelling tonen”, “tot dusver nog geen bijzonder hoofd”, “is dikwijls lui” en “achterlijk voor zijn leeftijd”. Maar ook: “met wat meer aandacht en belangstelling zou hij meer vorderingen maken, en “dat zijn aanleg goed was”. Hij spijbelt veel en beleeft dan met vrienden avonturen in het bos. Zijn vader wil graag dat hij arts wordt. Maar Shackleton gruwt van het vooruitzicht op een jarenlange zware studie gevolgd door een leven van saaie routine. Hij wil een leven vol voortdurende afwisseling en vrolijkheid, met vrijheid en avontuur. Hij overtuigt zijn vader ervan dat een studie niet zijn route is naar rijkdom en roem. En met hulp van familie en vrienden wordt hij stuurmansleerling op het zeilschip Hoghton Tower, een mooie grote driemaster. Het is 30 april 1890 – Shackleton is dan vijftien jaar – als het zeilschip de haven van Liverpool verlaat.

De volgende acht jaren vaart hij op verschillende koopvaardijschepen over de hele wereld, aanvankelijk op zeilschepen en later ook stoomschepen. Shackleton maakt op zee diverse stormen mee, soms zo erg dat de bemanning denkt het er niet levend van af te brengen. Volgens Shackleton is zijn eerste reis “een van de hardste, die ooit een jongen had door te maken”. Klagen is nutteloos, op zee is het leren door te doen. Hij vindt zijn weg en pikt zaken snel op. Tijdens zijn reizen leest Shackleton veel. Hij is altijd vrolijk en met iedereen aan boord bevriend. Bovendien is hij degene die de meeste pretjes aan boord organiseert. Vanwege de sterke discipline, waar hij zelf een hekel aan heeft, vindt hij het belangrijk om de manschappen vertier te bieden. Hij organiseert sportwedstrijden, concerten en toneelstukken.

Hij vermaakt anderen en zichzelf door uit de bijbel te lezen, poëzie voor te dragen of samen liederen te zingen. Hij maakt het leven niet alleen aan boord aangenaam maar ook in verre havens zonder vertier of waar het te gevaarlijk is om aan land te gaan.

Het familiemotto By endurance we conquer wordt ook op Shackleton van toepassing. De sterke discipline, heftige stormen en wekenlang in saaie havens leren hem te volharden en er het beste van te maken. Hij werkt zich op van stuurmansleerling tot gezagvoerder, de hoogste in rang op een schip. Maar zijn grootste beproeving moet nog komen.

Shackleton solliciteert als officier op de Discovery, het schip dat onder leiding staat van Robert F. Scott. Hij geeft leiding aan de Nationale Zuidpoolexpeditie. Het doel van de expeditie is onderzoek doen op de, tot dan toe nog vrijwel onontdekte, zuidpool. Én om de Union Jack te laten wapperen op de geografische zuidpool. Shackleton wordt vanwege zijn zeilkennis aangenomen. De reis duurt van 6 augustus 1901 tot midden juni 1903. Op 9 januari 1902 ankert Shackleton voor het eerst bij Antarctica. Hij helpt de wetenschappers en is verantwoordelijk voor de voedselvoorziening, waar ter afwisseling van het menu veelvuldig zeehonden voor worden geslacht. Als eerste in de geschiedenis ontdekt Shackleton mos op het vasteland van Antarctica. Met behulp van luchtballonnen maakt hij foto’s die onthullen wat zich achter de ijsmuren en gletsjers op het vaste land bevindt: niets dan eindeloze ijsvlaktes. Hij onderneemt een tocht met nog twee expeditieleden om te onderzoeken of er een weg naar het zuiden te vinden is. Het is zijn eerste kennismaking met kamperen in sneeuwstormen bij tientallen graden onder nul, bevroren voedsel, bevriezingsverschijnselen en uitputting door het zware werk van sleden over de ijsvlakten voorttrekken. Het vraagt steeds weer improviseren en keuzes maken: waar te overnachten, welke route te kiezen, wat te eten en wat achter te laten om gewicht kwijt te raken.

In de winter blijft de Discovery voor de kust liggen. Tijdens deze vier maanden in de duisternis, met temperaturen van -52 °C, werkt Scott aan zijn plan om, als eerste mens, de geografische zuidpool te bereiken.

Shackleton mag als één van de drie expeditieleden mee op deze tocht die de kroon op de expeditie moet worden. Maandenlang leren de expeditieleden hoe ze met de door honden getrokken sleden over de pool moeten reizen, voedseldepots moeten aanleggen en bepalen op welke hoogte- en breedtegraad ze zich bevinden. Op 2 november 1902 vertrekken ze. De reis verloopt niet goed. Sneeuwstormen, ruwe ijsvlakten, sneeuwblindheid, voortdurend honger en vermoeide en stervende honden. Tegen de kerstdagen hebben de honden geen kracht meer en moeten ze de sleden zelf trekken. Shackleton krijgt verschijnselen van scheurbuik, medereiziger Wilson raakt sneeuwblind. Als ze op een verticale ijsklip van 70 meter hoog stuiten, besluit Scott terug te gaan. De terugreis is zwaar, ze zijn er zeer slecht aan toe. Na een expeditie van totaal 94 dagen komen ze op 3 februari 1903 weer bij de Discovery aan. Scott besluit om Shackleton terug naar Engeland te sturen met een hulpschip. Zogenaamd op advies van de dokter, maar de anderen zijn er net zo slecht aan toe als hij. Shackleton is bitter teleurgesteld.

Na een avontuur in de politiek waar hij geen succes boekt, maakt Shackleton plannen voor een nieuwe ontdekkingsreis om de geografische zuidpool te bereiken. Scott, die ook een nieuwe expeditie plant, kan zijn plannen niet waarderen. Shackleton koopt sleden, bont, wanten, de beste slaapzakken en ski’s ter wereld uit Noorwegen, pony’s uit Mantsjoerije, honden uit Nieuw-Zeeland en wetenschappers uit Australië. Hij koopt het schip de Nimrod en verbouwt het zodat het aan alle eisen voldoet. In korte tijd is alles gereed voor vertrek. Een half jaar na de bekendmaking van zijn plannen vaart de Nimrod op 30 juli 1907 uit. Op 23 januari 1908 komen de ijsvlakten van de Zuidpool in zicht. Op 3 februari gaan de bemanningsleden aan land, maken een basiskamp en bereiden de tocht naar het uiterste zuiden voor.

Op 29 oktober verlaat Shackleton met Adams, Marshall en Wild het basiskamp. Op 26 november zijn ze verder zuidelijk dan een mens ooit is gekomen. De reis is zwaar. Drie pony’s worden afgemaakt omdat ze te verzwakt zijn en de vierde overleeft een val in een ijsspleet niet. De slee met voedselvoorraden wordt gered. Shackleton denkt dan nog dat hij de expeditie kan doen slagen door harder te werken.

Maar de enorme ijsbergen met gletsjers kosten de reizigers energie. Ze hebben voortdurend honger, soms lopen ze twee dagen op een kop thee of chocolademelk, en lijden aan verschrikkelijke hoofdpijnen. Kleding en tent zijn versleten, bevriezing ligt op de loer. Op 9 januari 1909 planten ze de Engelse vlag op een afstand van 113 mijl van de geografische zuidpool. Shackleton besluit tot de terugreis omdat de kans bestaat dat ze het aan niemand meer kunnen navertellen. Ze ondernemen de terugtocht van 700 mijl met de dood op de hielen. Eind februari komen ze terug in het basiskamp, precies op de uiterste datum dat ze terug zouden zijn. Shackleton is tevreden over de resultaten van de expeditie. Ze zijn 366 mijlen verder gekomen dan Scott, hebben nieuwe wegen ontdekt en nieuw land in kaart gebracht. En ze hebben geleefd op de uiterste grens van het menselijke uithoudingsvermogen, maar de tocht overleefd.

Op 14 december 1911 bereikt Amundsen als eerste mens de zuidpool. Scott volgt enkele weken maar overleeft de terugtocht niet. Shackleton ziet dat niet als het einde van het zuidpoolonderzoek. De kustlijn van het vasteland is nog niet nauwkeurig vastgelegd, en het vasteland is nog niet van zee tot zee doorkruist. In de zomer van 1913 besluit hij een nieuwe expeditie op te zetten. Wederom vergezelt Frank Wild hem als vice-expeditieleider. Op 5 december 1914 verlaat het schip Endurance Zuid-Georgia met de bestemming Vahsel Bay, een baai in het zuiden van de Weddellzee. Door grote hoeveelheden zeeijs zijn ze genoodzaakt rustig te varen. Dan steekt een sneeuwstorm op die het schip in de luwte van een ijsberg vastlegt en volledig omsluit met opgestuwd pakijs. Door de stuwkracht van het pakijs wordt de Endurance uiteindelijk samengeperst en geplet. Op 21 november 1915, na tien maanden in het ijs, zal het zinken. Al die tijd weet Shackleton het moreel van de mannen hoog te houden. Hij houdt ze aan het werk, zorgt dat er voldoende zeehonden en pinguïns te eten zijn en organiseert wedstrijden en feesten. Shackletons jarenlange ervaring om de bemanning te vermaken komt goed van pas. Hij houdt elk bemanningslid goed in de gaten. Als een man de moed dreigt te verliezen, bekommert hij zich persoonlijk over hem, zodat het pessimisme niet zou overslaan op de groep.

Na negen maanden vast in het ijs te hebben gezeten, geeft Shackleton het bevel het schip met man en muis te verlaten. Op het ijs slaan ze een kamp op. Het doel om de pool over te steken is definitief van de baan. Shackletons enige doel is iedereen veilig de bewoonde wereld te laten bereiken. Hij schrijft hierover: “De verwoesting van ons schip en onze vlucht op het ijs kwamen niet als een verrassing. Deze ramp had maandenlang als een zwaard van Damocles boven ons hoofd gehangen en de plannen voor wat we moesten doen als het zover kwam had ik al honderden keren bestudeerd. Maar terwijl ik liep te ijsberen door het nachtelijke duister was ik bepaald niet van vrolijke gedachten vervuld. Het was nu onze taak het hele team in veiligheid te brengen en om dat doel te bereiken moest ik mijn mentale en lichamelijke krachten verzamelen en al mijn kennis en ervaring over Antarctica inzetten. Het zou waarschijnlijk een lange tocht worden en om die tot een goed einde te brengen zonder dat er doden vielen, waren een geordende geest en een duidelijk plan van essentieel belang. Een man moet zichzelf een nieuw doel stellen zodra het vorige in duigen is gevallen.” Uiteindelijk duurt het tot 30 augustus 1916 om dat doel te bereiken, 18 maanden nadat ze vast zijn komen te zitten in het ijs.

Ze ondernemen een tocht om over het ijs land te bereiken. De omstandigheden zijn ruig en na zeven dagen zijn ze slechts zeven mijl gevorderd en uitgeput. In het nieuwe kamp met de veelzeggende naam Patience wachten ze tot het ijs, dat naar het noorden drijft door de wind, in warmer weer komt en zal smelten. Het is gevaarlijk op het ijs, dat door deining, wind en stuwing continu beweegt en scheurt. De buit van de jacht valt vaak tegen, waardoor ze genoodzaakt zijn om sledehonden op te offeren. Het weer wordt warmer en de temperatuur komt boven nul. De ijsschotsen smelten en ze besluiten in de reddingssloepen te stappen en naar land te roeien. Ze hebben dan zes maanden op het ijs gekampeerd.

De tocht duurt zeven dagen. Ondanks storm, bevroren ledematen, uitdroging, honger en drijfnat in versleten kleding weten ze te overleven. De bemanning is totaal uitgeput als ze, na zestien maanden, het vaste land van Elephant island onder hun voeten voelen. Shackleton besluit om, samen met de vijf beste zeelui, naar Zuid-Georgia te zeilen en daar hulp te halen. Een tocht van duizend zeemijl. De James Caird, vernoemd naar de gulle sponsor, krijgt een dek om de mannen enigszins beschutting te bieden tegen de elementen. De overige mannen blijven achter in een hut, bestaande uit twee reddingssloepen en doeken. Door de vele zeehonden en pinguïns is aan eten geen gebrek.

Na zestien dagen bereiken de mannen Zuid-Georgia. Een wonder, want er is onvoldoende drinkwater en het slingeren van de boot maakt koken onmogelijk. Ze zijn continu ijskoud en doorweekt, de huid vol blaren door het zeewater. Na twee uur aan het roer kan de roerganger zijn knieën en handen niet meer bewegen en moet hij worden gemasseerd om in een natte slaapzak te gaan rusten. Ze komen totaal uitgeput aan land op nog een flinke afstand van de bewoonde wereld. Om aan te sterken doen ze zich te goed aan jonge albatrossen. Na vier dagen besluit Shackleton om met twee mannen een tocht te ondernemen door gletsjers en bergen in de hoop het dichtstbijzijnde walvisjagersstation Stromness te bereiken. De andere drie zijn te zwak om mee te lopen. Om krachten te sparen, besluit Shackleton de tocht zonder bepakking te maken. Na zesendertig uur onafgebroken wandelen bereiken ze het dorp en kan Shackleton zich zetten aan zijn laatste opgave, de mannen redden van Elephant island.

Nadat een schip drie keer in het pakijs is vastgelopen, lukt het Shackleton de vierde keer om Elephant island te bereiken en de mannen uit hun lijden te verlossen. Op één expeditielid na, dat vijf kapotgevroren tenen op het eiland achterlaat, heeft niemand ernstige verwondingen opgelopen.

6.2 Doen voor de wereld

Praktisch handelen

Zoals Stalin veel waarde hechtte aan het begrijpen van anderen en Einstein aan de werkelijkheid achterhalen om de wereld zo goed mogelijk te verklaren, zo hechtte Shackleton veel waarde aan het toepassen van zijn kennis van de wereld. Hiermee bedacht hij praktische oplossingen om ervoor te zorgen dat zijn mannen de tocht zouden overleven. Ook was Shackleton bedreven in het aanvoelen en het begrijpen van zijn mannen en het pragmatisch anticiperen op de vele onvoorziene situaties. Hij bedacht alleen praktische oplossingen waar de situatie of de mannen daadwerkelijk mee geholpen waren.

Inhoudsopgave

Bovenstaande tekst is het eerste deel van hoofdstuk 4 – Wie zijn die anderen?
Ben je benieuwd naar de andere hoofdstukken en paragrafen? Bekijk dan de inhoudsopgave op deze website.